تحلیل محتوای احادیث رضوی در موضوع «بخل» با رویکرد تربیت اخلاقی

معتمد لنگرودی, فرشته; فتّاحی زاده, فتحیّه

تحلیل محتوای احادیث رضوی در موضوع «بخل» با رویکرد تربیت اخلاقی

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهراء (س)

² استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهراء (س)

چکیده

بخل، به عنوان یکی از رذایل اخلاقی، در احادیث امام هشتم علیه‌السلام نمود خاصی دارد. این رذیله، تأثیر فراوانی در تفکر و عملکرد آدمی دارد، به‌طوری که ایجاد سبک زندگی اسلامی در افراد و جامعه به دوری از این خصلت، وابسته است. به تبع این مسئله، نقش آموزههای دینی در تربیت اسلامی و دوری از رذیله‌ی اخلاقی بخل اهمیت زیادی مییابد. پژوهش حاضر به بررسی احادیث رضوی درباره‌ی بخل پرداخته و از روش «تحلیل محتوا» برای استخراج، طبقه‌بندی و مقولهبندی گزاره‌های بخل در اندیشه‌ی رضوی استفاده کرده ضمن آنکه با روش استنتاجی، اهداف و روش‌های تربیتی و اخلاقی امام رضا^(ع) در موضوع بخل را بررسی خواهد کرد. ره‌آورد استفاده از این ‌روش، ارائه‌ی مدلی جامع جهت اثبات وجود نظامی جامع بر معارف اخلاق رضوی و کارآمدی این نظام در هدایت جوامع بشری است. میتوان گفت نقطه تمرکز روایات رضوی، بر بیان پیامدها و آثار بخل است. دوری از بهشت، زایل شدن ایمان، بی‌آبرویی و سلب آسایش از مهم‌ترین آثار بخل برشمرده شده است. از منظر امام رضا^(ع) بخیل کسی است که از پرداخت فرائض الهی استنکاف میورزد. در اندیشه رضوی، مال دوستی و تلقینِ فقر از عوامل مهم ایجاد بخل است. هدف غایی امام^(ع) از تبیین مسئله بخل، تربیت اخلاقی است و جهت تحقق تربیت اخلاقی در این باره از دو روش اصلاحی تذکّر و انذار بهره گرفتهاند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Content Analysis of Imam Reza's Hadiths on Stinginess Based on Moral Training

نویسندگان [English]

Fereshteh Motamad Langrody ¹
Fathiyah Fattahizadeh ²

¹ Ph.D Student of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Al-Zahra University

² Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Al-Zahra University.

چکیده [English]

Stinginess, as one of the moral vices, was mentioned in Imam Reza's hadiths. It has a profound effect on people's insights as well as their actions, so defining an Islamic lifestyle for individuals and society depends on avoiding this vice. In this regard, the role of religious teachings in Islamic training and avoiding stinginess is the matter of importance. Thus, the article seeks to study Imam Reza's hadiths about stinginess and apply a content analysis to extract and categorize the statements on the issue from his hadiths. In addition, I review the aims and moral training methods of Imam Reza (AS) on stinginess. In this way, I would present a comprehensive model to show that there is a comprehensive system in Imam Reza's moral thoughts, which has efficiency in guiding societies. In fact, Imam Reza (AS) particularly spoke about the effects of stinginess. The most important effects of stinginess from his viewpoint are: not going to paradise, impiety, disgrace, and calamity. Also, he believed that stingy is a person who neglects his religious duties. According to Imam Reza's views, greed and temptation of remaining poor and needy are the important reasons for being stingy. His ultimate aim of speaking about the stinginess is to present a moral training. And in order to do this, he applied the two methods of reminding and warning.

کلیدواژه‌ها [English]

Imam Reza (AS)
Stinginess
Property
Moral training
faith
Losing Paradise
Remindin

مراجع

قرآن کریم.
الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا^(ع)‏؛ مشهد: مؤسسه آل‌البیت^(ع)‏، 1406ق.
صحیفة الإمام الرضا^(ع)‏؛ تحقیق: محمد مهدی‏ نجف؛ مشهد: کنگره جهانى امام رضا^(ع)‏، 1406ق.
آلن، گراهام؛ بینامتنیت؛ ترجمه‌ی پیام یزدان‌جو؛ چاپ اول، تهران: نشر مرکز، 1385ش.
ابن‌بابویه، محمدبنعلی؛ عیون الأخبار الرضا^(ع)؛ محقق: مهدی لاجوردی؛ تهران: نشر جهان، 1378ق.
ابن‌شعبه حرانى، حسنبنعلى‏؛ تحف العقول؛ تحقیق: علیاکبر غفاری؛ قم: جامعه مدرسین، 1404ق.
ابن‌منظور، محمدبنمکرم‏؛ لسان العرب؛ چاپ سوم، بیروت: دار صادر، 1414ق.
اندلسی، ابوحیان محمدبنیوسف؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ بیروت: دار الفکر، 1420ق.
باردن، لورنس؛ تحلیل محتوا؛ ترجم؛ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1375ش.
باقری، خسرو؛ نگاهی دوباره به تربیت اسلامی؛ جلد 1، چاپ سی و نهم، تهران، مدرسه، 1394ش.
------------------------------؛ جلد 2، تهران: انتشارات مدرسه، 1384ش.
بلاذری، احمدبنیحیی؛ انساب الأشراف؛ تحقیق: محمدباقر محمودی؛ بیروت: مؤسسه الأعلمی، 1394ق.
بهشتی، محمد؛ فقیهی، علی نقی؛ ابوجعفری، مهدی؛ درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی (2): اهداف تربیت از دیدگاه اسلام؛ تهران: سمت، 1376ش.
--------؛ آرای اندیشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن؛ تهران: سمت، 1387ش.
تمیمى آمدى، عبدالواحدبنمحمد؛ تصنیف غررالحکم و درر الکلم‏؛ تحقیق: مصطفى‏ درایتى؛ قم: دفتر تبلیغات‏، 1366ش.
تهرانی، علی؛ اخلاق اسلامی؛ مشهد: کانون نشر کتاب، بیتا.
جانی‌پور، محمد؛ اخلاق در جنگ؛ تحلیل محتوایی مکاتبات امام علی^(ع) و معاویه؛ تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق^(ع)، 1390ش.
جرجانی، علیبنمحمد؛ التعریفات؛ الطبعه الأولی، قم: ذوی القربی، 1433ق.
جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ قم: نشر اسراء، 1388ش.
-----------؛ دنیا و دنیاگرایی در نهج‌البلاغه؛ قم: نشر اسراء، 1389ش.
حلوانی، حسینبن محمدبن حسنبن نصر؛ نزهه الناظر و تنبیه الخاطر؛ قم: تحقیق و نشر، مدرسه الإمام المهدی^(عج)، 1408ق.
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغتنامه دهخدا؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1372ش.
راغب اصفهانى، حسینبنمحمد؛ المفردات فی غریب القرآن‏؛ صفوان عدنان داودى‏؛ دمشق بیروت: دارالعلم الدار الشامیة، 1412ق.
روحانی، محمود؛ المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم؛ چاپ دوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1410ق.
زبیدى، محمدبنمحمدمرتضی؛ تاج العروس‏ من جواهر القاموس؛ تحقیق: على‏ شیرى؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
سامرائی، فاضل صالح؛ معانی الأبنیه فی العربیه؛ الطبعه الثانیه، عمان: دار عماد، 1428ق.
---------------؛ معانی النحو؛ عمان: دار الفکر، 1420ق.
شمیسا، سیروس؛ کلیات سبکشناسی؛ تهران: میترا، 1386ش.
شریف الرضی، محمدبنحسین‏؛ نهج البلاغة؛ تحقیق: صبحی‏ صالح؛ قم: هجرت‏، 1414ق.
غزالی، محمد؛ کتاب الأربعین؛ ترجمه‌ی برهان الدین حمدی؛ چاپ اول، تهران: اطلاعات، 1368ش.
-----------؛ احیاء علوم الدّین؛ بیروت: بینا، 1406ق.
علوی مقدم، مهیار؛ نظریههای نقد ادبی معاصر؛ تهران: سمت، 1377ش.
عمید، حسن؛ فرهنگ فارسی عمید؛ تهران: امیرکبیر، 1385ش.
فتحعلی‌خانی، محمد؛ فصیحیزاده، علی‌رضا؛ فقیهی، علی نقی؛ آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن؛ تهران: سمت، 1377ش.
فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمدبنعمر؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
فراهیدى، خلیلبناحمد؛ کتاب العین‏؛ چاپ دوم، قم: نشر هجرت‏، 1409ق.
طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
طبرسی، فضلبنحسن؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
طبرسى، علىبنحسن‏؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار؛ نجف: المکتبة الحیدریة، 1385ق.
طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تحقیق: احمد حسینی؛ چاپ سوم، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، 1375ش.
طوسی، محمدبنحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بیتا.
طیب، عبدالحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات اسلام، 1378ش.
قائمینیا، علیرضا؛ بیولوژی نص؛ چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393ش.
فخر رازی، ابوعبدالله محمدبنعمر؛ مفاتیح الغیب؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
فیض کاشانی، محسن؛ المحجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء جلد سوم، مهلکات؛ ترجمه‌ی عبدالعلی صاحبی؛ مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1389ش.
کریپندورف، کلوس؛ مبانی روش‌شناسی تحلیل محتوا؛ ترجمه‌ی هوشنگ نائینی؛ تهران: انتشارات روش، 1378ش.
کلینی، محمدبنیعقوب؛ الکافی؛ محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
مجلسى، محمدباقربنمحمدتقی؛ بحارالانوار الجامعه لدرر الأخبار الأئمه الأطهار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.
مدرسی، محمدتقی؛ من هدی القرآن؛ تهران: دار محبی الحسین، 1419ق.
مرادی، حجّتالله؛ اقناعسازی و ارتباطات اجتماعی؛ چاپ دوم، تهران: ساقی، 1384ش.
معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات ساحل، 1384ش.
مکارم شیرازى، ناصر و جمعی از نویسندگان؛ تفسیر نمونه‏؛ تهران: ‏دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
مفتاح، محمد؛ تحلیل الخطاب الشعری: استراتیجیه التناص؛ بیروت: المرکز الثقافی العربی، 2005م.
مفید، محمدبنمحمد؛ أمالی للمفید؛ تحقیق: حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
------------------؛ الفصول المختاره؛ بیروت: دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع، 1414ق.
مصطفوى، حسن؛ ‏التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
مطیع، مهدی؛ احمدنژاد، امیر؛ پیمانی، مریم؛ «تبیین جایگاه رحمت الهی در احادیث قدسی با استفاده از روش تحلیل محتوا»؛ دو فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات فهم حدیث، سال2، شماره1، 1394ش.
مطهری، مرتضی؛ سیری در نهج‌البلاغه؛ چاپ سوم، تهران: صدرا، 1384ش.
نراقی، ملا احمد؛ معراج السعاده؛ چاپ دوم، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، 1374ش.
همت بناری، علی؛ مأخذشناسی تربیت اخلاقی؛ قم: پژوهشکده تعلیم و تربیت، 1382ش.
هولستی، اُل آر؛ تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی؛ ترجمه‌ی نادر سالارزاده امیری؛ تهران: دانشگاه علامه طباطبایی،1373ش.
Brezinka, W; Basic Concepts of Educational Science; university press of America, 1994.